Circuleert er een poliovirus dat afstamt van een oud poliovaccin?
Afgelopen week verklaarde de Wereldgezondheidsorganisatie Afrika poliovrij. Er circuleert echter nog een variant van het poliovirus dat zelf ontstaan is uit het orale poliovaccin (druppeltjesvaccin), dat tot voor kort in Afrikaanse landen gebruikt werd. Ook die gewijzigde poliovirussen moeten nu worden uitgeroeid, met nieuwe vaccins.
Vier decennia na de uitroeiing van het pokkenvirus is een tweede virus bijna uit de wereld dankzij vaccinatie: het poliovirus, dat kinderverlamming veroorzaakt. Het globale polio-eradicatieprogramma, dat vanaf 1988 wereldwijd werd uitgerold, heeft ervoor gezorgd dat polio 99,9% minder voorkomt. Nu is ook Afrika, als 5de continent, poliovrij verklaard. Ze zijn althans van het ‘wilde’ poliovirus verlost (1). Het wilde poliovirus maakt nu enkel nog slachtoffers in Afghanistan en Pakistan. Vaccinatieprogramma’s worden daar geboycot door onlusten en er zijn sterke anti-vaccinatiegevoelens aanwezig.
Oraal levend-afgezwakt poliovaccin
Toch moet er wereldwijd blijvend gevaccineerd worden tegen polio. Verschillende Afrikaanse landen houden de situatie nauwlettend in de gaten. Er circuleert namelijk nog een ander poliovirus, dat afkomstig is van een ‘oud’ oraal levend-afgezwakt poliovaccin. Dat is het vaccin dat via de mond werd toegediend onder de vorm van druppeltjes. In Europa is dat vaccin al langer vervangen door een inspuitbaar vaccin. Het oraal vaccin bevat levend afgezwakte poliovirussen die, zodra een persoon gevaccineerd wordt, zijn afweersysteem prikkelen. Daarbij worden polio-antistoffen gevormd en is de persoon beschermd tegen de ziekte. Nu blijken deze afgezwakte vaccin-virussen in streken met een lage poliovaccinatiegraad soms genetische veranderingen te ondergaan. En daardoor kunnen ze zelf polio veroorzaken.
Genetisch gewijzigde poliovaccin-virussen
Na de orale vaccinatie met druppeltjes worden deze afgezwakte vaccin-virussen uitgescheiden via de stoelgang. Zo komen ze in het milieu terecht en kunnen ze zich verspreiden bij mensen die nog niet gevaccineerd werden. Virussen ondergaan voortdurend kleine genetische wijzigingen. Hoe langer een virus de ronde doet, hoe groter de kans dat zo’n wijziging het virus sterker maakt, en verandert in een ziekteverwekkend poliovirus. Wie niet gevaccineerd is tegen polio, kan ziek worden door dit veranderde vaccin-virus. In jargon wordt dit virus het VDPV (‘vaccine-derived poliovirus’) genoemd (2). Zo’n VDPV kan leiden tot kleine uitbraken in gemeenschappen waar mensen (meestal kinderen) niet gevaccineerd werden tegen polio. Het VDPV kan dezelfde verlammingsverschijnselen veroorzaken als het ‘wilde’ poliovirus.
Hoe moeten we dit nieuws interpreteren?
Breed vaccinatieprogramma
Sinds 2000 werden wereldwijd bijna 3 miljard kinderen gevaccineerd met meer dan 10 miljard dosissen oraal poliovaccin (druppeltjesvaccin). Er werden iets meer dan 1.000 gevallen van polio als gevolg van het VDPV, het genetisch gewijzigde vaccin-virus, geregistreerd (3). Door het brede vaccinatieprogramma bleven enerzijds miljoenen kinderen gespaard van de verlammingsverschijnselen ten gevolge van polio. Anderzijds krijgen per miljoen toegediende orale vaccins 3 tot 4 kinderen veelal tijdelijke verlammingsverschijnselen door het vaccin, omdat het afgezwakte virus opnieuw agressiever wordt. Deze zeer zeldzame voorvallen doen zich enkel voor in gemeenschappen waar mensen niet beschermd zijn door poliovaccinatie, en vooral in gebieden waar armoede en slechte hygiënische omstandigheden heersen.
Inspuitbaar geïnactiveerd poliovaccin
Het oraal poliovaccin is zeer doeltreffend, goedkoop en gemakkelijk toe te dienen, en het beschermt de gevaccineerde persoon levenslang tegen polio. Bovendien voorkomt dit vaccin ook de verspreiding van polio door de weerstand in de slijmvliezen te stimuleren. Omwille van de zeer zeldzame nevenwerking, het ontstaan van het VDPV, werd afgesproken om wereldwijd in toenemende mate het inspuitbare geïnactiveerde poliovaccin te gebruiken. Dat vaccin is gebaseerd op dode poliovirussen: daardoor is er geen enkele kans dat het (dode) virus wijzigt en opnieuw agressief wordt.
Polio-uitroeiingsprogramma
Het geïnactiveerde vaccin is iets duurder en kan niet aan iedereen worden toegediend (inspuiting). In het kader van het uitroeiingsprogramma voor polio 2019 – 2023 (4) zullen daarom in de eerste plaats kwetsbare bevolkingsgroepen met verminderde immuniteit gevaccineerd worden met dit inspuitbare vaccin. Het gaat om bevolkingsgroepen die geteisterd worden door aanhoudende conflicten en armoede. Daarnaast werd er een nieuw en genetisch stabieler oraal levend-afgezwakt poliovaccin ontwikkeld. Dat vaccin zou binnenkort kunnen worden ingezet om de kleine epidemieën veroorzaakt door het VDPV, het veranderde vaccin-virus, te bestrijden.
Onderstaand toegankelijk filmpje verheldert deze complexe materie:
Conclusie
Het orale poliovaccin is gebaseerd op levende afgezwakte poliovirussen. Wanneer deze vaccin-virussen via de stoelgang in het milieu terechtkomen en blijven circuleren, kunnen ze door genetische wijzigingen opnieuw veranderen in ziekteverwekkende poliovirussen. Dat is zeer zeldzaam (bij 3 tot 4 kinderen per miljoen vaccindosissen) en treft gemeenschappen met een lage vaccinatiegraad. Om deze afgeleide virussen ook uit te roeien, moet de poliovaccinatiegraad hoog gehouden worden.
