Het coronapanacee en complottheorieën: sociale media in tijden van crisis

Omtrent de huidige coronacrisis wordt massaal nepnieuws verspreid via social media. We voerden een kwantitatieve analyse uit aan de hand van Twitterdata en zetten deze af tegen de wetenschappelijke literatuur.

27 maart 2020

Ontstaansverhalen

Met name speculaties over de origine van het virus zijn populair. Tweets over corona als Chinees biowapen of 5G als oorzaak van corona schoten als paddenstoelen uit de grond. Onder andere de beruchte Amerikaanse complottheoreticus Alex Jones verspreidde het bericht dat corona een vooropgezet plan is van de wereldelite om de wereldbevolking uit te dunnen. De complottheorie van geplande depopulatie bestond echter al ruim voor corona. Een twitteranalyse toont niettemin een aanzienlijke stijging aan in het gebruik van de hashtags #depopulation en #ontvolking sinds de coronacrisis.

Figuur 1: Gebruik van #depopulation in tweets sinds mei 2019

Twitter bande Alex Jones’ twitterpagina al eerder, maar hij blijft actief via zijn uiterst rechtse nieuwssite InfoWars. Andere twitterpagina’s blijven eveneens deze misinformatie distribueren. Uit de top 5 twitterpagina’s die tweeten over depopulatie in verband met corona blijkt nochtans geen politieke kleur. We treffen 2 prodemocratische pagina’s, 1 prorepublikeinse pagina, 1 pro-Russische pagina en 1 a(nti)politieke pagina. Afgezien van mybrooklyn5 hebben deze pagina’s duizenden volgers en verspreidden ze meer dan 60 tweets over corona en depopulatie in de afgelopen 3 maanden.

Figuur 2: Top 5 verspreiders van de depopulatiemythe in verband met corona

Het coronapanacee

Een andere populaire nepnieuwspiste is die van het coronapanacee: huis-tuin-en-keukenmiddeltjes, alternatieve geneeswijzen en hobbyfarmaceuten. Een misschien nog gevaarlijkere trend, aangezien dit soort berichtgeving lezers kan aanzetten tot onnodige gezondheidsrisico’s of hen een vals gevoel van veiligheid kan geven.

Opnieuw Alex Jones promootte (en verkocht) op zijn website tandpasta met colloïdaal zilver als coronakiller . De EU-Voedingssupplementenrichtlijn staat inwendig gebruik van colloïdaal zilver al sinds 1997 niet meer toe. De zilveroplossing kan immers de huidverkleurende aandoening argyrie veroorzaken. Jones werd hierop door de Amerikaanse voedsel- en warenautoriteit (FDA) dan ook berispt.

126 Verschillende remedies

Naast colloïdaal zilver worden tal van andere coronaremedies geprezen op Twitter. Een paar van de bekendere zijn: het drinken van citroenwater, gorgelen met zout water, het lichaam blootstellen aan heet water en hete lucht en het eten van knoflook en hoge dosissen vitamine C.

Als we op Twitter op zoek gaan naar de verspreiding van deze fake cures, wordt de lijst al snel langer. In een dataset van 80.000 engelstalige coronatweets geplaatst tussen 31-12-2019 en 24-03-2020 identificeren we maar liefst 126 verschillende middeltjes die tweeps herhaaldelijk opperen als potentiële coronaremedies. 87 Van deze remedies vinden we ook terug in een subset van 5500 Nederlandstalige coronatweets.

Nederlanders vertrouwen in gebed en de sauna

We maten de frequentie waarmee deze remedies genoemd worden. In de Engelstalige dataset is bidden met 12.929 mentions veruit het populairst. Het drinken van thee of warm water met citroen, honing, gember, kruidnagel of zout is ook geliefd onder twitteraars. Een minder vaak genoemde en meer curieuze remedie is het drinken van water waarin een in de Koran gevonden haar drijft. In principe zijn deze huismiddeltjes onschadelijk. Bidden en andere religieuze gebruiken kunnen bovendien broodnodige mentale steun bieden bij gelovigen. Ze genezen of voorkomen corona echter niet en kunnen voor een vals gevoel van veiligheid zorgen.

Verder lijken Nederlandstalige en Engelstalige twitteraars veelal dezelfde voorkeuren te hebben. Nederlanders en Vlamingen lijken echter opvallend meer vertrouwen te hebben in de sauna. Over de werking van sauna’s en hete lucht tegenover corona is echter vooralsnog geen wetenschappelijk bewijs en uiteraard is saunagebruik met meerdere mensen een uitgelezen recept voor besmetting.

Figuur 3: De 40 meest populaire twitterremedies in Engelstalige tweets

Figuur 4: De 40 meest populaire twitterremedies in Nederlandstalige tweets

Cocaïne, crystal meth en bleekwater

Verontrustender is de hoeveelheid berichten die de harddrugs cocaïne en methamfetamine, en bleekwater propageren als remedie. Een analyse van de twitterhistorie geeft aan dat het ‘ cocaine cures corona ’ bericht voor het eerst verscheen rond 29 januari. Vervolgens verspreidde het bericht zich als een lopend vuurtje over Twitter. Eind februari duikt het ook op in Nederlandstalige tweets en settlet zich daarna snel in het collectief bewustzijn…

De crystal meth fabel blijkt terug te leiden naar het gerucht dat Andrew Gillum, voormalig burgemeester van Tallahassee Florida, betrapt zou zijn met het illegale goedje en enkele lege flessen corona (bier) in een hotelkamer. Dit gerucht werd al snel verdraaid tot het bericht dat crystal meth corona zou bestrijden. De toon van deze tweets is echter voornamelijk ironisch. Dit soort berichtgeving kan mensen evenwel nog steeds aanzetten tot gevaarlijke vormen van zelfmedicatie. Zeker in noodsituaties zoals de huidige coronacrisis.

Bleekwater wordt voornamelijk genoemd als omgevingsontsmetter. We lezen echter ook een groot aantal berichten over het insmeren en wassen met bleekwater en zelfs het drinken ervan. In het laatste geval gaat het vooral over het zogenaamde wondermiddel Mineral Miracle Supplement (MMS) ook wel ‘medicinale bleek’ genoemd. Dit product bestaat grotendeels uit chloordioxide, oftewel industriële bleek, gemixt met zuur. Het wordt gepromoot als panacee voor onder andere malaria, HIV, hepatitis virussen en nu ook corona. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit waarschuwde in 2018 echter al voor dit middel. Het zou gelinkt zijn aan nierfalen, leverfalen en brandwonden in het maag-darmkanaal.

Oude malariamedicijnen, gin & tonic en cannabis

Chloroquine, een geneesmiddel tegen malaria, kwam de laatste dagen veel ter sprake. Wetenschappers opperen het als een mogelijk medicijn voor corona, maar hiervoor is nog niet voldoende bewijs. De Amerikaanse president Trump was niettemin overtuigd en prees het medicijn uitvoerig in de media. Op dinsdag 24 maart 2020 overleed een man uit het Amerikaanse Phoenix na het innemen van het schoonmaakmiddel chloroquinesulfaat. Dit geeft aan dat de verspreiding van medische mis- en desinformatie verstrekkende gevolgen kan hebben.

Andere merkwaardige fake cures zijn het drinken van gin en tonic en het nemen van cbd olie. De geneeskrachtige werking van gin en tonic wordt vooral gebaseerd op de aanwezigheid van kinine in tonic. Na de bekendmaking dat chloroquine mogelijk corona kan bestrijden, maakten twitteraars al snel de link naar gin-tonic en kinine. Dit laatste is een bestanddeel van tonic en een oud malariamedicijn. De hoeveelheid kinine in tonic is echter minimaal en over de mogelijke helende werking van kinine wat betreft corona is sowieso niets bekend. Bovendien kunnen hoge dosissen kinine tal van vervelende bijwerkingen veroorzaken.

Cannabidiol (CBD) is een niet-psychoactieve en niet-verslavende stof die voorkomt in cannabis. De verkoop van CBD-olie is onder voorwaarden legaal in België, Nederland en veel andere landen. Uit gecontroleerde experimenten op proefdieren blijkt een sederend, anti-epileptisch en anti-psychotische werking. Of deze eigenschappen van CBD ook werkzaam zijn bij mensen is vooralsnog onduidelijk. Over de werking van CBD tegen corona is helemaal niets bekend. Daarnaast is de kwaliteit en veiligheid van online verkrijgbare CBD-olie niet altijd te garanderen.

Twitterremedies in de onderzoeksliteratuur

Als laatste stap kijken we nog hoe vaak de fake cures genoemd worden in de onderzoeksliteratuur in vergelijking met conventionele griepmedicatie. Hiervoor gebruiken we een dataset van 11.471 engelstalige academische onderzoekspapers over COVID-19 en verwante coronavirussen. Deze papers zijn afkomstig uit de COVID-19 Open Research Dataset (CORD-19), vrijgemaakt door het Allen Institute for AI .

Een officieel geneesmiddel of vaccin tegen SARS coronavirussen bestaat momenteel nog niet. Conventionele behandelmethoden bestaan voornamelijk uit ontstekingsremmende steroïden, het toedienen van extra zuurstof, bestaande antivirale middelen en antibiotica om eventuele bacteriële infecties tegen te gaan. Deze middelen vinden we dan ook veelvuldig terug in de officiële literatuur. Mogelijke vaccins worden het meest vernoemd (5947 keer), naast antibiotica (2369 keer), zuurstof (1783 keer) en steroïden (967 keer). Alle andere medisch goedgekeurde griepmedicijnen vinden we eveneens terug, maar in mindere mate.

Figuur 5: Conventionele medicatie in de onderzoeksliteratuur

Als we naar de lijst van twitterremedies kijken, is het opvallend dat de op Twitter minder populaire middelen het meest in de officiële literatuur terug te keren: lysine (796), zinc (682), sodium bicarbonate (350), magnesium (310) en infrarood therapie (273). Ook citroen, gember, honing en CBD-olie doen het opnieuw relatief goed en verschijnen ongeveer even vaak als vrij verkrijgbare medicatie zoals paracetamol en ibuprofen (tussen de 100 en 300 keer).

Bidden is een minder populaire onderzoekspiste, maar wordt toch nog 18 keer vernoemd. Slechts in 3 onderzoeken wordt daadwerkelijk het effect van gebed op ziekte onderzocht. Ook cocaïne duikt maar liefst 36 keer op in de onderzoeksliteratuur. Dat is 10 keer meer dan de werkzame stof in aspirine: acetylsalicylic acid . De harddrug wordt niettemin voornamelijk genoemd in verband met medicijnen die verslaving bestrijden. Kinine vinden we 30 keer terug. Colloïdaal zilver, zout water en chloordioxide ‘maar’ 6 keer.

25 Twitterremedies verschijnen nergens in de literatuur. 61 Twitterremedies werden minder dan 10 keer vernoemd. Hierbij moet vermeld worden dat het verschijnen van een remedie in de onderzoeksliteratuur niet wil zeggen dat deze remedie ook daadwerkelijk enige werking heeft tegen het coronavirus. We hebben voor dit experiment niet nagetrokken in welke context de remedie werd vernoemd.